Henri Matisse w Maroku

O fascynacji Henriego Matisse Marokiem dowiedziałam się poznając ogród Marjorelle w Marrakeszu. Jego twórcy Yves Saint Laurent i Pierre Bergé kolekcjonowali dzieła znanych malarzy, których obrazy wpasowywały się w klimaty Maghrebu. W ich kolekcji był także Matisse. Maroko - kraj pełen kolorów odwiedzali wielcy artyści w poszukiwaniu inspiracji. Jak wiadomo, głównie francuscy. Twórczość Matisse to mocno kontrastujące i szokujące zestawienia kolorystyczne.

Henri Matisse „Autoportret” (1918),
„Odeliska i tureckie krzesło” (1928) Musée National d'Art Moderne, Centre Georges Pompidou, Paris, France

Aby obcować z pasjonującą go sztuką orientalną i tworzyć nowe prace malarz zamieszkał na kilka miesięcy w Tangerze. Ten etap rozpoczął się od malowania widoków z okna i ogrodów. Następnie powstały portrety miejscowej ludności. Zakończył się na obrazach roznegliżowanych odelisek, czyli niewolnic z sułtańskiego haremu. Przedstawiam historię Henriego Matissa i jego dwóch podróży do Maroka.

Kim był Henri Matisse? Malarzem sztuki awangardowej co stał się sławnym już za życia. Urodził się 31 grudnia 1869 r. w Le Cateau-Cambrésis. Początkowo nie wiązał swojej przyszłości ze sztuką. Miał zostać prawnikiem, tak jak chcieli rodzice. Dlatego rozpoczął studia w Paryżu w tym kierunku. Po ich ukończeniu pracował jako administrator sądowy w swoim rodzinnym mieście. Musiał jednak tę pracę przerwać, gdyż dopadło go zapalenie wyrostka robaczkowego. Jego matka chciała go czymś zająć na czas rekonwalescencji. Kupiła mu farby i cały zestaw narzędzi do malowania obrazów. Wtedy to Matisse odkrył w sobie talent i pasję. Ku wielkiemu rozczarowaniu ojca, postanowił, że jednak zostanie artystą.

Wraca do Paryża w 1891 r. by uczyć się malarstwa w szkole Academié Julian. Jego nauczycielami byli William Adolphe Bouguereau i Gustave Moreau. W szkole malował martwe natury w tradycyjny sposób oraz akty, gdyż akademia zapewniała pracę z nagimi modelami. Ogromny wpływ miała na niego twórczość impresjonistów m.in. Édouard Manet oraz sztuka bizantyjska, chińska i japońska. Jednak największym mistrzem dla Matisse był australijski malarz John Peter Russel, który wprowadził go w świat obrazów Van Gogha i wyjaśnił teorię kolorów. Dzięki niemu artysta całkowicie zmienił swój styl. By go doskonalić podróżował m.in. do Londynu czy na Korsykę. Studiował malarstwo innych twórców i do tego celu nawet zadłużał się by sam kupować ich prace.

Jego malarski styl pełen jasnych i wyrazistych kolorów zanim otrzymał swoją „oficjalną” nazwę rozpoczął się w 1900 r. Wraz z innym malarzem André Derain organizują trzy wystawy, które początkowo nie odnoszą sukcesu. Matisse by rozwijać talent podróżuje na południe Francji do Saint Tropez i Collioure by współpracować z neo-impresionistami.

W 1905 Matisse wraz z grupą innych artystów wystawia swoje obrazy w Salonie Jesiennym w Paryżu. Miały one bardziej intensywne barwy pozbawione związku z rzeczywistością. Jedną z takich prac była „Kobieta w kapeluszu”. Dziennikarz i krytyk sztuki Louis Vauxcelles nazywa ją „Donatello parmi les fauves” co znaczy „Donatello wśród dzikich bestii”. Odniósł się do tego, że na tej wystawie obok prac Matisse znajdowały się rzeźby z epoki Renesansu. Komentarz ten pojawił się w lokalnej gazecie i od razu wywołał burzę. Ponadto wiele innych ostrych słów poszło w stronę tej wystawy np. określono ją jako jeden "wielki garnek farby wylany społeczeństwu w twarz". Tymczasem, na przekór krytykom „Kobieta w kapeluszu” została kupiona przez parę amerykańskich pisarzy i kolekcjonerów dzieł -  Gertrude i Leo Stein.

Henri Matisse "Kobieta w Kapeluszu" (1905) San Francisco Museum of Modern Art

I tak od słowa „Les fauves”, czyli dzikie bestie, dzikie zwierzęta narodziła się nazwa tego kierunku – fowizm. A Henri Matisse stał się liderem tego nurtu. Przyłączyło się do niego wielu malarzy także wykładowców paryskiej Akademii Sztuk Pięknych, którzy zaczęli popychać uczniów do myślenia poza formalnościami i podążania za swoimi własnymi wizjami.

Fowizm trwał bardzo krótko w latach 1905 – 1908. Jednak jego upadek wogóle nie miał wpływu na karierę Matissea. Swoje najlepsze prace namalował w latach 1906 – 1917. Nadal aktywnie działał w zgromadzeniach utalentowanych artystów.

W 1906 r. poznał młodszego o 11 lat Pablo Picasso. Przyjaźnili się ale później jako jednakowo sławni zostali rywalami. Ich obrazy przedstawiały przeważnie kobiety i martwe natury z tą różnicą, że Matisse malował z natury umieszczając modeli w realnych wnętrzach a Picasso malował głównie z wyobraźni. Prace obu artystów cieszyły się ogromnym zainteresowaniem wśród amerykańskich kolekcjonerów.

W 1909 r. Matisse namalował „La Danse I” – „Taniec I” jedną ze swoich najsłynniejszych prac. A rok później na zamówienie rosyjskiego kolekcjonera sztuki Sergieja Shchukina jego drugą wersję „La Danse II” plus podobny obraz pt. „Music”. Obie prace znajdują się w Państwowym Muzeum Ermitażu w Sankt Petersburgu.

Henri Matisse "Taniec I" (1909) The Museum of Modern Art New York City / MoMa Berlin

Natomiast pierwszą wersję czyli „La Danse I” można oglądać w Museum of Modern Art w Nowym Jorku. Sama miałam okazję zobaczyć ten obraz w oryginale, siąść przed nim na ławce i kontemplować krąg nagich tancerek. Jak to możliwe? W 2004 r. „zawartość” nowojorskiego muzeum przyjechała specjalnie do Berlina w ramach wystawy MoMa w muzeum Neue Nationalgalerie. Jedyna taka okazja aby Europejczycy mogli zobaczyć na te prace na żywo. Wystawa była dostępna od lutego do września i odwiedziło ją ok 1,2 mln ludzi. Wsród nich byłam i ja. Później zauważyłam, że oprócz „Tańca” były tam trzy prace z „marokańskiego” okresu Matisse w tym zachaczający o kubizm „Les Marocains”. Jak ktoś był w Berlinie na tej wystawie to tutaj (dla znających niemiecki) jest informacja o tym jakie prace przyjechały wtedy z Nowego Jorku.

http://de.wikipedia.org/wiki/Das_MoMA_in_Berlin

Henri Matisse "Les Marocains" (1915) The Museum of Modern Art, New York City / MoMa Berlin

A ponieważ jesteśmy akurat przy Niemczech to w 1910 r. Henri Matisse udaje się do Monachium by zobaczyć wyjątkową wystawę poświęconą sztuce islamu. Zapamiętał ją na całe życie. Dywany i ceramiki zrobiły na nim ogromne wrazenie. Dekoracyjne przedmioty łączące życie codzienne ze sztuką były dla niego równowarte arcydziełom sztuki europejskiej.

Jest pewne, że Matisse przed wyjazdem do Maroka już był zafascynowany estetyką orientalną. Wiadomo też, że w 1906 r. odwiedził Algierię by studiować sztukę afrykańską i prymitywizm. Także w 1910 r. po wystawie w Monachium jedzie na dwa miesiące do Hiszpanii. W Madrycie odwiedza Prado a następnie pomieszkuje w „moich stronach” czyli w Granadzie i Sewilii by badać sztukę mauretańską.

Henri Matisse "Widok na zatoke w Tangerze" (1912) Muséé de Grenoble

Tak więc Matisse wybiera się do Maroka, gdyż mimo sławy ma watpliwości i potrzebuje zdystansować się do Paryża. Odwiedza ten kraj dwa razy. Pierwszy raz 27 stycznia 2012 r. wypływa z Marsylii do Tangeru. Zostaje do kwietnia. Maroko nie jest tak zielone jak Normandia ale bardziej dekoracyjne. Dobra marokańska pogoda „roztapaiająca światło” umożliwia mu malowanie z natury.

Henri Matisse w Maroku, pocztówka  (1912) prywatna kolekcja

Zatrzymuje się w hotelu l’Hôtel Villa de France i maluje pierwsze prace, którymi są widoki z jego okna na Tanger. Maluje głównie martwe natury i pejzaże. Potem powstają serie prac bujnych ogrodów w willi Brooks. W tym czasie malarz przechodzi kryzys. Czuje się sparaliżowany swoimi emocjami. Potrzebuje wyjść z tego jak najszybciej. Sposób to nauka kontroli emocji w malarstwie.

Henri Matisse "Okno otwarte na Tanger" (1912) kolekcja prywatna

Wraca na krótko do Paryża jednak z planem by znowu znaleźć się w Maroku i kontynuować swoją pracę. Tam jednak poczuł objawienie i znalazł bliższy kontakt z naturą. Szybko wyjeżdza 8 października 2012 r. by zostać do lutego 1913. Jego druga podróż to czas pełnego rozwoju. Czuje się w harmonii z samym sobą a Tanger jest dla niego jak drugi dom. Wykonał wiele ambitnych obrazów olejnych na płótnie, zwłaszcza portretów, na których skoncentrował całą swoją siłę wewnętrzna. Wykorzystał w nich elementy orientalistyczne łączane z własnym stylem. Było to tworzenie spontaniczne niczym rozpalający płomień.

Henri Matisse "Zorah w zółci" (1912)

Tak jak pierwsza podróż była pod znakiem pejzaży, tak druga to zdecydowanie czas portretów. Zaczął je malować od momentu spotkania młodej Marokanki Zorah, która zgodziła się mu pozować. Wykonał jej kilka portretów, na każdym dziewczyna zmienia się, prezentuje się jednocześnie porosto i majestatycznie. Czasem podobna do świętych z rosyjskich ortodoksyjnych ikon, które Matisse także podziwiał. Zorah jest w centrum obrazu „Tryptyk marokański”. Otoczona aurą delikatnej bieli i błękitu wydaje się lewitować na niebieskim dywanie.

Henri Matisse „Tryptyk marokański”, od lewej: "Okno na Tanger", "Zorah na tarasie", "Brama kasby" (1912)
Pushkin Museum of Fine Arts, Moscow, Russia

Henri Matisse „Tryptyk marokański” - pocztówka (1912) Pushkin Museum of Fine Arts, Moscow, Russia 

Matisse uwielbiał też atmosferę kawiarni w Tangerze, w których Marokańczycy siedzą, piją kawę i grają w karty. Często chodził do nich po pracy ok. piątej po południu. Tam też spotkał kolejnego swojego modela – mieszkańca gór Riff. Potem wykonał jeszcze wiele portretów ludzi z tego plemienia.

Henri Matisse "Stojący mieszkaniec gór Riff w zieleni" (1913) XX th Century Hermitage State Museum - St Petersburg

W Maroku Matisse w sumie namalował 24 obrazy i niezliczoną ilość rysunków.  Zachowały się także pocztówki, które Matisse wysyłał z Tangeru do rodziny i przyjaciół. Prezentowane są w archiwach i muzeach obok jego prac.

Henri Matisse pocztówka z kawiarni w Tangerze (1912) archiwum Matisse Paryż

Po powrocie do Francji zrobił jakby krok w tył. Odszedł trochę od ekspresjonistycznego malarstwa na rzecz bardziej klasycznego. Z tym, że wciąż obecne było zainteresowania artysty orientalistyką, które tym bardziej pogłębił w Maroku. W 1917 r. zamieszkał na przedmieściach Nicei. Wtedy to zafascynował go ideal kobiety, która była odaliska z haremu. Stylizował modelki na odaliski, ubrane najczęściej spodnie szarawary (culotte) najczęściej czerwone. Malował je półnagie w kolorowych wnętrzach pełnych orientalnych przedmiotów.

Henri Matisse "Odaliska w czerwonych szarawarach" (1925) Mesee de l’Orangerie Paris

Jeden z obrazów „Odaliska w czerwonych szarawarach” trafiło do Wenezueli do muzeum do Sofia Imber Contemporary Museum w Caracas. Na przełomie lat ’90 i ’00 odkryto, że obraz został skradzoiny i zastąpiany kopią. Więcej na temat polecam pod tym linkiem:

http://multiculticlub.com/henri-matisse-i-jego-muza-odaliska-w-czerwonych-szarawarach/

Henri Matisse "Odaliska w czerwonych szarawarach" (1925) Imber Contemporary Art Museum Caracas Venezuela

W 1941 r. wykryto u niego raka jamy brzusznej. Przeszedł operację jego usunięcia ale jego zdrowie cały czas się pogarszało. Nie mógł już stać przy sztaludze, malowanie sprawiało mu dużo trudności. Do końca życia poruszał się na wózku ale pozostał aktywny zawodowo. Z pomocą swoich asystentów zaczął tworzyć kolaże i decoupage o różnych kształtach, kolorach i rozmiarach. Niewielkie wycinanki przekształcały się w ogromne murale zdobiące cały pokój. Używał farby wodnej z mieszanką kredy lub spoiwa o właściwościach gumy arabskiej. Sklejał z tym wycinane papiery. Zapoczątkował technikę gwaszu. Łączył malarstwo z rzeźbą. W tej technice powstają inne jego znane prace takie jak „Bluzka rumuńska” czy „Wielkie czerwone wnętrze”.

Henri Matisse "Bluzka rumuńska" (1940) Musée National d'Art Moderne Paris

W 1948 r. rozwijał swoje techniki dekorując kaplicę dominkańską Chapelle du Rosaire w miejscowości Vence, która obecnie zwana jest także Kaplicą Matisse (Chapelle Matisse).

Chapelle du Rosaire Vence (Chapelle Matisse)

Zmarł na atak serca 3 listopada 1954 r. w Nicei. 

Wracając do wspomnianego ogrodu Marjorelle jest pytanie.

Jaki obraz autorstwa Matisse miał w swej kolekcji projektant mody Yves Saint Laurent?

Yves Saint Laurent | Henri Matisse „Les coucous, tapis bleu et rose” -  "Kukułki, niebieski dywan i róże" (1911)
Collection Yves Saint Laurent & Pierre Bergé

Był to mianowicie „Les coucous, tapis bleu et rose” (Kukułki, niebieski dywan i róże) z 1911r. Po śmierci projektanta jego kolekcja (733 dzieł sztuki) została sprzedana na aukcjach. Co ciekawe wlasnie ten obraz w 2009r. pobił światowy rekord wylicytowanej ceny, który wcześniej dla prac Matisse wynosił 32 mln €. Obraz poszedł za 342,5 mln € czyli 28,4 mln £. Są dziedziny, których kryzys nie dotyczy, jak mówi ten artykuł:

http://www.dailymail.co.uk/news/article-1153767/What-recession-Matisse-painting-sells-record-28m-Yves-Saint-Laurent-182m-sale-century.html