Jak powstała Alhambra w Granadzie?

Nadchodzi czas, kiedy to mogę spodziewać się w Hiszpanii wizyt znajomych chcących zwiedzić Granadę. Zawsze stawiam na pokazanie im „arabskiej duszy” tego miasta, bliskiej kulturze Maroka, gdyż wierzę, że ich oczaruje. Najpierw zabieram gości na punkt zwany Mirador de San Nicolas, by nacieszyć niezwykłym widokiem. Na tle gór rozciąga się kompleks pałacowy Alhambra, który w 1984 r. wpisano na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO, a w 2006 r. był nominowany do Nowych Siedmiu Cudów Świata.  

Potem udajemy się za jej mury by poznać co kryje w środku. A jest tam uczta dla zmysłów - bogata orientalna architektura, którą dopełnia arabska poezja, piękne ogrody pełne pachnących kwiatów oraz dzwięki wody w strumykach, kanałach i fontannach. Więc zanim przyjedziesz do Granady wyjaśnię Ci o co z tą Alhambrą chodzi, jaka jest jej historia i dlaczego została zbudowana.

Kiedy w VII w narodził się islam muzułmanie natychmiast rozpoczęli ekspansję na nowe terytoria. Wychodząc z Płw. Arabskiego kierując się na wschód zajęli kolejno środkowo wschodnią Azję i Indie, a na zachód północną Afrykę. W 711 r. dotarli na Płw. Iberyjski.

Tam napotkali przeciwstawiających się im Wizygotów. Posuwali się na północ, przekroczyli Pireneje, do czasu kiedy w 732 r. zostali odparci przez władcę państwa franków Karola Młota w bitwie pod Poitiers. Po tej konfrontacji muzułmanie wycofali się z południa Francji, a tereny współczesnej Hiszpanii, które już udało się podbić przez osiem wieków należą do nich i noszą nazwę Al-Andalus.

Na przestrzeni tego czasu granice państwa ismalskiego na Płw. Iberyjskim wciąż się zmieniały, głównie za sprawą chrześcijan z Królestwa Kastylii, którzy po kawałku odzyskiwali swoje ziemie od północy. Wielowiekową rekonkwistę zakończyli Królowie Katoliccy – Izabela Kastylijska i Ferdynand Aragoński, którzy w styczniu 1492 r. zdobyli ostatnie państwo islamskie, którym był Emirat Grenady, a Alhambra jego główną siedzibą. Ostatni emir Boabdil, przymuszony do kapitulacji, oddał Alhambrę i wyjechał do Maroka, do Fezu.

Do Al-Andalus można było zaliczyć emirat, a następnie kalifat Kordoby oraz wiele mniejszych państw ze stolicami w Saragossie, Toledo, Sewilli, Maladze. Za sprawą dynastii Almorawidów i Almohadów zjednoczyły się one w jedno imperium będące na styku dwóch kontynentów, ze stolicą w Marrakeszu.

W takich warunkach powstało społeczeństwo łączące kultury Wizygotów i mieszkanców dawnego Imperium Rzymskiego z kulturą muzułmańską. Dołączyli do niego Berberowie z północnej Afryki oraz Arabowie, którzy stali się grupą dominującą. Oficjalną religią w Al-Andalus był islam, ale zazwyczaj pozwalano praktykować chrześcijanstwo i judaizm. Bywały na przemian okresy większej tolerancji i dyskryminacji innych wyznań. Chrześcijan, którzy przeszli na islam nazywano „muladi”. Natomiast ci, którzy zachowali swoją wiarę, lecz zarabizowali swój język i kulturę określani byli jako „mozarabowie”.

Al-Andalus był czasem rozkwitu miast, w których ogromne znaczenie miała ekonomia wielkich targów, czyli souków. Sprzedawano na nich przedmioty ręcznie wytwarzane oraz lokalne produkty rolne. Ciągnęły na nie karawany pełne towarów z odległych rejonów, przede wszystkim z innych państw islamskich. Z wielkich miast eksportowano na cały basen Morza Śródziemnego produkty luksusowe takie jak ceramika czy jedwab.

W gospodarstwach rolnych pojawiły się nowe odmiany roślin. Obok dotychczasowych zbóż uprawiano ryż, bakłażany, karczoch i trzcinę cukrową. Dzięki tej różnorodności lokalna gastronomia stała się bardziej urozmaicona, bogata w nowe składniki odżywcze i smaki. Rozwój rolnictwa wymagał unowocześnienia systemów nawadniania, pochodzących jeszcze z czasów rzymskich. 

Ogólnie w Al-Andalus kultura była wysoko rozwinięta, czego dowodem są budowle, dzieła architektoniczne reprezentujące wysoki poziom artystyczny. Oprócz Alhambry w Granadzie znaczącymi przykładami są: meczet Madinat Al-Zahra w Kordobie, minaret La Giralda i złota wieża la Torre del Oro w Sewilli, pałac Aljaferia w Saragossie, łaźnie pałacu w Villadompardo koło Jaén, twierdza La Alcazaba w Maladze, zamek Sohail we Fuengiroli, madrasa w Granadzie.

Do tych dowodów należą także liczne przedmioty uzanawane za wartościowe, stworzone za pomocą różnych technik. Znajdują się w muzeach na całym świecie i pojawiają na wystawach międzynarodowych.

W Al-Andalus bardzo rozwinęły się literatura, nauka oraz medycyna. Wiedza z tych dziedzin zebrana jest w księgach pisanych na papierze pochodzącym z Chin, znajdujących się bibliotece Al-Hakam II w Kordobie. To właśnie przez Al-Andalus przechodziła kultura starożytna, klasyczna z basenu Morza Śródziemnego i wschodu. Docierała do Europy, wpływała na nią i stała się podłożem dla Renesansu - momentu w którym zaczyna się historia nowożytna.

Emirat Grenady (Granady)

Emirat Grenady, czy Królestwo Nasrydów (Reino Nazarí) z siedzibą polityczną na Alhambrze było ostatnim państwem islamskim na terenie dzisiejszej Hiszpanii. Powstał w pierwszej połowie XIIIw. wtedy kiedy to Al-Andalus utracił większość ziem. Spowodowane to było wewnętrznym kryzysem, który jeszcze bardziej się nasilił gdy w 1228r. dynastia Almohadów opuściła Półwysep Iberyjski. Brakowało stałej, konkretnej władzy. Z drugiej strony rosła potęga polityczna i wojskowa Królestwa Kastylii, której rekonkwista posuwała się na południe.  Jedynie lokalny władca Muhammad Yusuf Nasr (późniejszy emir Muhammad I) był w stanie się jej przciwstawić. Połączył ostatnie rozbite ziemie Al-Andalus, z nich utworzył Emirat Grenady. Od niego zaczęło się panowanie w latach 1232 – 1492 dynastii Nasrydów (Al-Nasir). Nazwa dynastii pochodzi od arabskiego słowa „nasara” co znaczy mniej więcej „pomóc komuś pokonać wroga i zwyciężyć”. 

Państwo to obejmowało dzisiejsze prowincje Granada i Malaga oraz kawałek prowincji Jaén i Kadyks. Miało granice morską i lądową. Morska to wybrzeże Morza Śródziemnego i kawałek Atlantyku. Natomiast lądowa przechodziła przez miejscowości Algeciras (Prowincja Kadyks) i Águilas (Prowincja Murcia). Granice te ustanowiono na mocy traktatu w Jaén podpisanego z Kastylią w 1246 r. Emirat Grenady został wasalem Korony Kastylii w zamian za uznanie jego granic państwowych. Wbrew wszelkim prognozom i niedowierzeniom, przetrwał aż 260 lat przedłużając historię Al-Andalus.

Emirat Grenady według arabskich średniowiecznych tekstów różnie nazywano. Najczęściej było to „kólestwo”,po arabsku „mamlaka” od czasownika „malaka” co znaczy „posiadać”, czyli coś co jest w posiadaniu władzy absolutnej.

Inna nazwa to „emirat” („imara”), w znaczeniu, że terytorium było kontrolowane przez emira jako dowódcy wojskowego i gubernatora prowincji, która jest częścią kalifatu. Kiedy powstał Emiat Granady istniał juz kalifat, jako instytucja uznawana przez islam. Dynastia Nasrydów nie mogła utworzyć kalifatu a jedynie emirat jako mniejsze suwerenne państwo. 

Ostatnie określenie to „sułtanat”, czyli zieme rządzane przez sułtana, czyli władcę który de facto panuje na terenach podbitych siłą a nie odziedziczonych po przodkach.

Wobec tego władca Emiratu Grenady z dynastii Nasr mógł mieć tytuł emir (malik, amir) lub sułtan. Nie mógł mieć natomiast tytułu kalifa. W momencie największego splendoru czyli w XIVw. jego państwo przypuszczalnie nazywano Kalifatem Królestwa Grenady. Ale były to prawdopodobnie przechwałki ówczesnego władcy Muhammeda V przed swoimi poddanymi.

Początki budowy Alhambry w Granadzie

Alhambra jest cytadelą usytuowaną na „czerwonym wzgórzu” o nazwie Sabika. Jej nazwa z arabskiego „al-hamra” oznacza „czerwień” lub „czerwona twierdza”. Jest to kompletna osada złożona z wielu części o różnych funkcjach. Zbudowana została przez Nasrydów. Przewinęło się przez nia dokładnie 33 emirów z tej dynastii. Jednak odpowiadali za nią inni poprzednicy islamscy oraz niektórzy następcy chrześcijańscy. Trudno określic dokładną datę jej powstania, gdyż Alhambra przez wszystkie wieki bardzo się zmianiała, w zależności do kogo należała.

Oficjalnie jej budowa w fromie jaką znamy ruszyła wraz z utworzeniem Emiratu Grenady. Ale we wczesnym średniowieczu na tym wzgórzu istaniała już jakaś twierdza, o której wspomina wiele zródeł arabskich pisarzy. Jeden z nich Ibn-al-Jatib (XIVw.)  mówi o „medynie Alhambra” zbudowanej przez Sawwara Hamduna pod koniec IX w. przy okazji opisywania starć pomniędzy Arabami i muladi gdzie ci pierwsi schronili się właśnie tam. Wspomniany Sawwar zbudował także zamki w Guadixie, Bazie i Jaén

Wcześniejsza twierdza Alhambra pojawia się we wspomnieniach króla Abd Allaha zdetronizowanego przez Almoravidów w 1090 r. Są dwie wskazówki mówiące o „czerwonym wzgórzu”. Za pierwszym razem jest mowa wezyrze jego dziadka Ibn Nagrela, który zaplanował budowę swego pałacu w tym miejscu aby odseparować się od ludu, który go nienawidził. Za drugim razem sam Abd Allah mówi o budowie muru Alhambry aby zabezpieczyć miejsce, w którym wspomniany wezyr ukrył dzban pełen złota. Powiedział, że z fundamentów wyrośnie budowla. A był nią mur, który łączył twierdzę Alhambrę z bramą upustów Puerta del Cadí na rzece Darro. System ten miał zatamować wodę z biegu rzeki w razie oblężenia miasta lub doprowadzić ją do góry na Alhambrę lub na drugą twierdzę w dzielnicy Albaicín.

Więc wygląda na to, że na tym wzgórzu istniała fortyfikacja jeszcze przed epoką Nasrydów. Ale konfiguracja miasta pałacowego powstała już za nich. Budowanie pałaców jako siedziby politycznej odseparowanej od reszty miasta, w którym żyło społeczeństwo było typowe dla architektury islamu. Zakładano, że władza nie wtrąca się w życie i codzienne problemy obywateli. Uważano, że pozwoli to zachować równowagę i spokój. Ten model miasta Nasrydzi kontynuowali także w Fezie.

Alhambra to nie tylko budowla ale cały obszar. Dzieli się na cztery części, które wzonoszono etapami: teren wojskowy i twierdza (Alcazaba), pałac emira, medyna, przestrzeń podmiejska w której znajduje się letnia rezydencja Generalife otoczona przez ogrody i sady, przez którą przepływa główny kanał nawadniający Alhambrę zwany kanałem królewskim.

W 1238 r. Muhammad I przyjeżdża do Granady. Spotyka się ze szlachtą, od której dostał zaproszenie. Udaje się do meczetu na modlitwę a następnie do pałacu na Albaicinie – dzielnicy położonej na wzgórzu dokładnie na przeciw twierdzy Alhambra. Zwrócił na nią uwagę i zdecydował się przenieść.

Były tam fundamenty zamku oraz sytemy nawadniania ciągnące wodę z rzeki na wzgórze w celu zaopatrzenia budowli. Muhammad I postanawia przbudować to miejsce, wzmocić twierdzę obronną, wznieść nowe budynki i doprowadzić wodę do każdego z nich.  Zostaje pierwszym emirem Grenady.

W kolejnym wieku jeden z następców Muhammad III (1302-1309) zbudował na Alhambrze meczet królewski oraz łaźnie arabskie. Wzmocnił mury obronne. Wzniósł jedną z bram zwaną Bramą Wina (Puerta del Vino), która oddzielała strefę wojskową od części mieszkalnej a także pałac Palacio del Partal. Meczet nie zachował się. Jedyne co po nim zostało to kilka lamp, które znajdują się w muzeum. W jego miejscu stoi kościół Iglesia de Santa María de Alhambra.

Okres największego splenodoru emiratu Granady i rozbudowy Alhambry przypada na lata rzadów Yusufa I (1333 – 1354) oraz Muhammada V (1354 – 1359 / 1362 – 1391 – był zdetronizowany lecz został emirem po raz drugi). Yusuf I zbudował dwie wielkie bramy do Alhambry – Bramę Siedmiu Podłóg (Puerta de Siete Suelos) i najbardziej znaną Bramę Sprawiedliwości (Puerta de la Justicia) z wyrzeźbionym nad nim motywem dłoni. Wzniósł pałac Nasrydów zwany Palacio de los Comares. Jego budowę kontynuował Muhammad V, który stworzył Pałac Lwów – Palacio de los Leones ze słynną fontanną 12 lwów. Pałac Palacio de los Comares ma bardziej charakter dworski niż mieszkalny. W nim znajduje się sala tronu emira z bogato zdobionym drewnianym sufitem symbolizującym siedem niebios – element kultury islamskiej. Natomiast Pałac Lwów jest strefą prywatną emira i jego rodziny.

Od czasu, kiedy Alhambra przeszła w ręce Izabeli i Ferdynanda również przechodziła liczne transformacje. Zachowała swój arabski charakter lecz powstały na niej obiekty w zupełnie odmiennych stylach, które trwają do dziś. Królowie Katoliccy wykorzystywali ją w celach obronnych, wzmocnili twierdzę oraz starali się utrzymać jej systemy hydrauliczne.

W 1526 r. król Karol V po ślubie z Izabelą Portugalską spędza swój miesiąc miodowy w Granadzie. Alhambra wywarła na parze tak duże wrażenie, ze postanowili wznieść na niej swój własny pałac, którym jest obecny Pałac Karola V (Palacio de Carlos V). Ostatecznie z niego nie skorzystali ze względu na długi czas budowy. Za to zachwyca on turystów i jest obiektem na Alhambrze dostępnym za darmo.

Budowla wygląda na tyle ciekawie i zaskakująco, bo z zewnątrz jest kwadratowa a jego dziedziniec jest okrągły i otoczony kolumnami jońskimi. Ma to swoją symbolikę: kwadrat oznacza ziemskość i doczesność a okrąg - Boskość. Pałac ten jest w stylu renesansowym a zaprojektował go architekt Pedro Machuca. Obecnie znajduje się w nim Muzeum Sztuk Pięknych a na okrągłym dziedzińcu odbywają się koncerty symfoniczne.

Na przestrzeni wieków był czas kiedy to Alhambra popadła w zapomnienie i ulegała destrukcji. Na szczęście w XIX w. odwiedzali ją podróżujący pisarze epoki Romantyzmu. Zachwycili się orientalaną atmosferą tego miejsca i nagłośnili je w swoich dziełach. Jednym z nich był amerykański dyplomata i powieściopisarz Washington Irving. Napisał on bardzo znaną w Hiszpanii książkę pt. „Tales of the Alhambra” – „Opowieści z Alhambry, czyli o miłości i innych skarbach”. W Granadzie można ją znaleźć m.in. w sklepach z pamiątkami turystycznymi przetłumaczona na wiele języków.

Tak więc pisarze ci sprawili, że Alhambrą zainteresowali się archeolodzy, którzy na podstawie swych wykopalisk poznawali jak się na niej żyło, oraz architekci, którzy zabrali się za jej restaurację. Ogromny udział miał w tym najlepiej wykształcony hiszpański architekt XIX w. Leopoldo Torres Balbás.

Alhambrę zaczęto przywrcać do życia ze względu na rosnącą turystykę. Otrzymała ona status zabytku narodowego w 1890 r. Jednak najpoważniejszą strategię restauracji w celu zachowania dziedzictwa opracowano całkiem niedawno. Jest to kompleksowy dytektorski plan – Plan Director de la Alhambra y el Generalife 2007 – 2020. Jego trzy główne filary to: ochrona, krajobraz kulturowy i zrównoważony rozwój.

Co jeszcze mogę dodać o magii Alhambry? Na pewno to, że nie jest ona zbudowana tylko z kamienia i cegły ale ze... słowa i z wody. Jak to możliwe?

Większość ścian w pałacu Nasrydów ozdobionych jest gipsowymi płaskorzeźbami przedstawiającymi ponad 10 000 tekstów z poezji i z Koranu w klasycznym języku arabskim. Autorami większości z nich są poeci i filozofowie Ibn al-Jatib i Ibn Zamrak pracujący dla emira Yusufa I. Teksty te harmonijnie łączą się z architekturą w taki sposób, że gdyby usunięto elementy konstrukcyjne, to budowlę tworzyłyby właśnie słowa.

Systemy nawadniania na Alhambrze z czasów Nasrydów zachowały się do dziś. Czysta woda była doprowadzana do łaźni, nawadniała ogrody i cały czas zasilała liczne kanały, sadzawki, baseny, tryskawki i fontanny tworząc niesamowitą atmosferę. W letniej rezydencji Generalife możemy podziwiać niezwykły efekt, którym sa tzw. wodne schody – Escalera del Agua. W ich kamiennych balustradach utworzone jest koryto, przez które w dół płynie strumyk. Same wrażenia zejścia z tych schodów są bezcenne. 

Systemy wodne dopełniają architekturę w taki sposób, że gdyby odwiedzić Alhambrę w zupełnej ciszy bez obcności turystów i szumu dochodzącego z miasta, to byłoby słychać tysiące różnych dzwięków jakie wydaje płynąca i lejąca się woda. Ponoć można tego doświadczyć podczas nocnej wizyty, która w niektóre dni też jest możliwa.

W każdym razie zapraszam na Alhambrę, by móc ją odczuć wszystkimi zmysłami. Co do zwiedzania i rezerwacji biletów (ich cena to ok 15 €) chętnie służę pomocą. 



Zdjęcia: 100% Dorkita